ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 12، اسفند 1403 ، شماره پی در پی 106

سبک‌شناسی لایه ای دیوان منصف قاجار

صفحه (207 - 234)
معصومه گودرزی:دانشجوی دکتری ، اسماعیل تاج‌بخش (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1403

چکیده

زمینه و هدف: «سبک شناسی لایه ای»، به شیوۀ انتقادی شیوه ای نو در بررسی لایه ای اثر بسیار مورد توجّه سبک پژوهان بوده است. بررسی نسخه های خطّی که گنجینه های پنهان ادب و بُنمایۀ فرهنگ اصیل ایرانی هستند، کاری پرچالش وماندگار خواهد بود. دست نوشته های محمّد زمان خان معروف به منصف قاجار، شاعری گمنام در دورۀ بازگشت ادبی در چهار نسخه درقالبهای قصیده، غزل، مثنوی، تعداد انگشت شماری قطعه و یک مورد ترکیب بند به یادگار مانده است. نگارنده ضمن جمع‌آوری و تصحیح نسخ شاعر درسطوح زبانی، بلاغی و فکری به بررسی اشعار دیوان پرداخته است.

روش تحقیق: در این پژوهش علاوه بر نسخ موجود دیوان، از کتب و مقاله های سبک شناسی استفاده شده ‌است. تصحیح، جمع آوری و بازیابی این نسخه های ناقص-که برخی به خطّ خود سراینده و بعضاً به قلم کاتبان زمان به تحریر درآمده - بر عهدۀ نگارنده بوده است و آنچه در این مقاله مورد تحلیل قرار می‌گیرد، براساس اسنادِ در اختیار است.

یافته ها: شعر منصف در قیاس با شاعران سبک بازگشت، یادآور سرایندگان سبک خراسانی و عراقی است. جز پاره ای پیچیدگیهای زبانی، سرایش او در قلمرو آوایی، لغوی و خاصه بلاغی روان و نرم است و گاه تداعی اشعار حافظ وسعدی است. گلایه مندی از ممدوح و معشوق در اکثر قالبهای او موج میزند. تنوّع اوزان مختلف الارکان در اشعار مشهود است. موسیقی کناری انباشته از قافیه و ردیفهای تکراری است. در علوم بیانی تشبیه و در دانشهای بدیعی تکرار، تلمیح، تمثیل و اسلوب معادله و ایهام تناسب بسامد بالاتری نسبت به سایر صنایع دارند و مضمون بیشتر قصاید مدح و درونمایۀ غزلها عشق به ممدوح است.

نتیجه گیری: ردیف درغزلیّات و رباعیّات، بسیار بیشتر از قصاید اوست. بحرهای مورد استفادۀ شاعر اکثراً مختلف الارکان است. تشبیه مجمل مؤکّد و استعاره در اثر او پر رنگتر از سایر صنایع بیانی است. غزلیّاتش سرشار از عشق و قصایدش مملو از مدح و توصیف است. وی شیعی مذهب بوده و در قصایدش ارادات به امامان معصوم ملاحظه میگردد. اشعار وی با وجود انبوهی در قالبهای متنوّع درحد تتبّع و تقلید مانده است و از نظر آوایی اغلب متمایل به سبک خراسانی و از نظر لغوی بیشتر پیرو سبک عراقی است. نسخ وی حاوی قالبهای قصیده، غزل، مثنوی و قطعه و ترکیب بند است.

کلمات کلیدی
منصف , دیوان , سبک شناسی لایه ای , تشبیه , لایۀ زبانی , فکری , بلاغی , مضامین عاشقانه

• آذر بیگدلی،‌ لطفعلی(‌۱۳۳۷) آتشکده ، (ج۱)، به کوشش‌ جعفر شهیدی‌، تهران‌
• آریان پور، یحیی(1372) از صبا تا نیما (ج1)، تهران، زوّار
• بهار، محمد تقی (1393) سبک شناسی یا تطوّر نثر فارسی، تهران، زوّار
• پردر،مریم (1392)سبک شناسی انتقادی، تهران، علم
• تاج بخش، اسماعیل(1393) نحو تحلیلی زبان فارسی، تهران، آریا زمین
• تامس، آلبرت سیبیاک (1391) نشانه ها، در آمدی بر نشانه شناسی،ترجمۀ نوبخت، محسن، تهران، علمی
• حمیدی شیرازی،مهدی (1364)، شعر در عصر قاجار، تهران، گنج کتاب
• خاتمی، احمد(1380)تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی (ج2)، تهران، پایا
• سجودی، فرزان (1393)نشانه شناسی کاربردی، تهران، علم.
• شفیعی کدکنی، محمد رضا(1385)، موسیقی شعر، تهران،آگاه
• شمیسا، سیروس(1388) سبک شناسی شعر، تهران، میترا
• شمیسا، سیروس(1375) سبک شناسی نظم، تهران، میترا
• شمیسا، سیروس(1383) نگاهی تازه به بدیع، تهران، فردوس
• فتوحی، محمود(1390) سبک شناسی نظریه ها،رویکردها و روش ها، تهران، سخن
• گیررتس، دیرک(م1995-1393ه) نظریه‎های معنی شناسی واژگانی، ترجمۀ کوروش صفوی، تهران، نشرعلمی
• لنگرودی، محمد(1375) مکتب بازگشت بررسی شعرهای دورۀ افشاریه، زندیه، قاجاریه، تهران، صنوبر
• لنگرودی، شمس (1372) مکتب بازگشت، بررسی شعر دوره های افشاریه، زندیه، قاجاریه، تهران، مرکز(مؤسّسه چاپ. انتشارات وزارت امور خارجه)
• مستعلی پارسا، غلامرضا(1394)نقد و بررسی ویژگی های شعر بازگشت ادبی، تهران، بایا
• هدایت، رضا قلی خان، به کوشش مظاهر مصفّا (1340)، مجمع الفصحا، (ج6)، تهران، موسوی
• مقالات:
• درپر، مریم (1393) سبک شناسی لایه ای توصیف و تبیین بافتمند سبک نامۀ شمارۀ1 غزالی در دو لایۀ واژگان و بلاغت، نشریۀ ادب پژوهی، بهار1393 شمارۀ 27(علمی ، پژوهشی) ص16
• چهرازی فاطمه، حکیم آذر، محمد رضاپوریان، اصغر(1403) سبک شناسی نسخۀ خطّی میرزا باقر حسینی نطنزی، نشریۀ علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق) سال هفدهم، شمارۀ 4 تیر
• جعفری، مجید (1399) سبک شناسی لایه ای مثنوی های اسرار خودی و رموز بیخودی علامه اقبال لاهوری، فصلنامۀ زبان و فرهنگ ملل (سال سوم) شمارۀ 1، صص 177 و 206
• جولایی، کامیار (1398)، نقد و بررسی مبانی معنا شناسی کامیار جولایی، نشریۀ زبان و زبان شناسی شمارۀ30، ص 267